Tác phẩm là gì? Phân loại tác phẩm

1. Khái niệm tác phẩm

Luật sở hữu trí tuệ đã quy định về các loại hình tác phẩm (TP) được bảo hộ tại Điều 14. Căn cứ vào các quy định này, kết hợp với quy định tại Công ước Beme về tác phẩm và thông qua một số quy định trong Nghị định của Chính phủ số 22/2018/NĐ-CP ngày 23/02/2018 quy định chi tiết một số điều và biện pháp thi hành luật sở hữu trí tuệ năm 2005 và luật sửa đổi, bổ sung một số điều của luật Sở hữu trí tuệ năm 2009 về quyền tác giả, quyền liên quan. Theo quy định tại các văn bản pháp luật đó thì các loại hình TP được bảo hộ bao gồm:

- Tác phẩm văn học, khoa học, sách giáo khoa, giáo trình và tác phẩm khác được thể hiện dưới dạng chữ viết hoặc kí tự khác. Bao gồm: tiểu thuyết, truyện vừa, truyện ngắn, bút kí, kỉ sự, tuỳ bút, hội kỉ, thợ, trường ca, kịch bản, bản nhạc, công trình nghiên cứu văn hoá, văn học, nghệ thuật, khoa học và các bài viết khác. TP được bảo hộ còn bao gồm các TP được thể hiện bằng các kí tự khác thay cho chữ viết như chữ nổi cho người khiếm thị, kí hiệu tốc kí và các kí hiệu tương tự khác mà đối tượng tiếp cận có thể sao chép được bằng nhiều hình thức khác nhau.

- Các bài giảng, bài phát biểu và các bài nói khác: Là các TP được thể hiện bằng ngôn ngữ nói và phải được định hình dưới một hình thức vật chất nhất định. Ngoài ra còn các TP khác như tài liệu giảng dạy, huấn luyện. Tuy nhiên, bài giảng, bài phát biểu chỉ được coi là TP nếu được ghi âm lại hoặc được lưu hành dưới dạng văn bản.

- Tác phẩm sân khấu: Là TP được thể hiện thông qua hình thức trình diễn nghệ thuật trên sân khấu, bao gồm kịch nói, nhạc vũ kịch, ca kịch, kịch câm, xiếc, múa, múa rối và các loại hình TP sân khấu khác.

- Tác phẩm điện ảnh và tác phẩm được tạo ra theo phương pháp tương tự: Là những TP được hợp thành bằng hàng loạt hình ảnh liên tiếp tạo nên hiệu ứng chuyển động kèm theo hoặc không kèm theo âm thanh, được thể hiện trên chất liệu nhất định và có thể truyền đến công chúng bằng các thiết bị kĩ thuật, công nghệ, bao gồm các loại hình phim truyện, phim tài liệu, | phim khoa học, phim hoạt hình và các loại hình tương tự khác như phim truyền hình, video.

- Tác phẩm nhiếp ảnh: Là TP thể hiện hình ảnh của thế giới khách quan trên vật liệu bắt sáng hoặc trên phương tiện mà hình ảnh được tạo ra hay có thể được tạo ra bằng bất cứ phương pháp kĩ thuật nào (thông qua phương pháp hoá học, kĩ thuật số hoặc phương pháp khác).

- Tác phẩm báo chí: Là TP được thể hiện thông qua các thể loại ghi nhanh, phóng sự, tường thuật, phỏng vấn, phản ảnh, điều tra, bình luận, xã luận, chuyên luận, kỉ bảo chỉ... được truyền đến công chúng qua sóng điện từ hoặc các trang báo, tạp chỉ, bao gồm bảo hình, báo nói, báo in, báo điện tử hoặc các phương tiện khác bằng các ngôn ngữ khác nhau.

- Tác phẩm âm nhạc: Là các TP được thể hiện dưới dạng nốt nhạc trong bản nhạc hoặc trong các kí tự âm nhạc khác có hoặc không có lời, không phụ thuộc vào việc trinh diễn hay không trình diễn. Tuy nhiên, thường phải thông qua giọng hát, nhạc cụ thì mới có thể truyền các tác phẩm này đến công chúng.

- Tác phẩm kiến trúc: Là các bản vẽ thiết kế ngôi nhà, công trình xây dựng khác, quy hoạch không gian đã hoặc chưa xây đựng. TP kiến trúc bao gồm các bản vẽ thiết kế về mặt bằng, mặt đứng, mặt cắt, phối cảnh, thể hiện ý tưởng sáng tạo về ngôi nhà, công trình, tổ hợp công trình kiến trúc, tổ chức không gian, kiến trúc cảnh quan của một vùng, một đô thị, hệ thống đô thị, khu chức năng đô thị, khu dân cư nông thôn. Trong đó nổ hình, sa bàn về ngôi nhà, công trình xây dựng hoặc quy hoạch không gian được coi là TP kiến trúc độc lập.

- Tác phẩm tạo hình, mĩ thuật, ứng dụng, bao gồm hội hoạ, đồ hoạ, điêu khắc, mĩ thuật ứng dụng hoặc các hình thức tương ty.

- Các bức hoạ đồ, bản vẽ, sơ đồ, bản đồ có liên quan đến địa hình, kiến trúc, công trình khoa học.

- Chương trình máy tính, sưu tập dữ liệu: Được hiểu là một hoặc một nhóm chương trình được biểu hiện dưới dạng chuối lệnh viết theo ngôn ngữ lập trình nhất định và các tệp dữ liệu có liên quan chỉ dẫn cho máy tính biết phải làm gì để thực hiện được nhiệm vụ đề ra, có thể được cài đặt như một phần mềm của máy tỉnh hoặc có thể sắp xếp dưới hình thức văn bản, đĩa mềm, đĩa CD-ROM

- Tác phẩm phái sinh, bao gồm TP địch, phóng tác, cải biên, chuyển thể, biên soạn, chú giải, tuyển tập, hợp tuyển. Đây là các TP được tạo ra từ các TP đã có. Các TP này chỉ được bảo hộ nếu không gây phương hại đến quyền tác giả đối với TP được dùng để làm TP phái sinh.

Phạm vi và tính chất các TP được bảo hộ theo Điều 14 Luật sở hữu trí tuệ rất rộng, không những là TP được tác giả trực tiếp sáng tạo bằng lao động trí tuệ của mình, không sao chép từ TP của người khác mà những tác phẩm phái sinh cũng được bảo hộ với điều kiện người tạo ra TP đó không gây phương hại đến quyền tác giả đối với TP được dùng để làm tác phẩm phái sinh,

Tuy nhiên, các sản phẩm trí tuệ này chỉ được công nhận là TPkhi chúng đã được ấn định trên hình thái vật chất (vật mang tin) hoặc đã được thể hiện ra bên ngoài bằng bất kì phương tiện hay hình thức nhất định nào đó đủ để người khác có thể biết tới TP. Vì thế, các kết quả của hoạt động lao động sáng tạo nếu mới chỉ là ý tưởng, chưa được thể hiện ra bên ngoài bằng hình thức nhất định thì không thể nhận biết được nên chưa được coi là TP. Ngoài ra, TP muốn được nhà nước thừa nhận và bảo hộ thì nội dung của nó phải không trái với quy định của pháp luật

Như vậy, TP được hiểu là kết quả của hoạt động sáng tạo trong các lĩnh vực văn học, nghệ thuật, khoa học đã được ấn định trên một hình thái vật chất hoặc đã được thể hiện ra bên ngoại thông qua hình thức nhất định.

Theo quy định tại khoản 7 Điều 4 Luật sở hữu trí tuệ thì: "Tác phẩm là sản phẩm sáng tạo trong lĩnh vực văn học, nghệ thuật và khoa học thể hiện bằng bất kì phương tiện hay hình thức nào”. Sản phẩm của lao động trí tuệ được thừa nhận là tác phẩm và được bảo hộ phải đáp ứng đủ các yêu cầu sau đây:

+ Là kết quả của hoạt động sáng tạo

Chất lượng nội dung của TP là vấn đề quan trọng đối với chính TP và với tác giả của nó. Những TP có nội dung phong phú và có chất lượng cao (bài thơ, cuốn tiểu thuyết, bộ phim hay, bức tranh ấn tượng...) sẽ được nhiều người đón nhận và sẽ có sức sống mãi với thời gian. Để TP đạt được điều đó, tác giả của nó phải là người có tài năng trong lao động sáng tạo. Tuy nhiên, việc thừa nhận TP hoàn toàn không phụ thuộc vào chất lượng của TP. TP đã được tạo ra dù có nội dung với chất lượng như thế nào đều được thừa nhận, miễn là TP đó có mang tính sáng tạo. Quy định của pháp luật về tính sáng tạo của TP ở các nước có sự khác nhau về mức độ nhưng nhìn chung đều là sự yêu cầu về tính mới của TP. 

+ Phải được ấn định trên hình thức vật chất hoặc được thể hiện thông qua hình thức nhất định

Về thực tế, chúng ta đều thấy rằng không ai có thể cảm nhận, nắm bắt được vấn đề nào đó khi đang còn nằm trong suy nghĩ của người khác. Vì vậy, những ý tưởng, thậm chí những kết quả lao động sáng tạo của một người đã có nội dung cụ thể nhưng họ chưa thể hiện ra bên ngoài bằng hình thức nhất định thi vẫn không thể có cơ sở để thừa nhận và theo đó, để bảo hộ. Theo quy định tại Điều 139 Bộ luật dân sự của nước ta thì quyền tác giả phát sinh kể từ ngày TP được sáng tạo đưới hình thức nhất định. Như vậy, kết quả lao động sáng tạo về văn học, nghệ thuật, nghiên cứu khoa học của một người chỉ được thừa nhận khi kết quả đó đã được thể hiện ra bên ngoài bằng hình thức nhất định. Khi một người cho rằng TP mà người khác đã công bố là kết quả lao động sáng tạo của mình thì họ phải chứng minh kết quả đó đã được họ thể hiện ra bên ngoài bằng hình thức nhất định vào thời điểm trước khi người kia công bố TP. Tuy nhiên, để chứng minh được điều này sẽ rất khó khăn nếu TP đó chưa được công bố, phổ biến bởi bên cạnh việc người khác chỉ có thể nắm bắt được TP khi nó được thể hiện theo hình thức nhất định thì để mọi người biết được TP đó là của mình, tác giả còn phải công bố, phổ biến TP bằng cách trình bày TP trước công chúng dưới dạng thuyết trình, trưng bày, xuất bản, biểu diễn, phát thanh, truyền hình hoặc các hình thức khác. Pháp luật nước ta không xác định cụ thể hình thức vật chất mà TP được thể hiện là những hình thức nào nên có thể được hiểu chung là các vật mang tin như sách, báo, trang viết và các vật liệu khác với các chất liệu khác nhau.

+ Thuộc lĩnh vực văn học, nghệ thuật, khoa học 

Lao động vừa là bản năng vừa là hoạt động không thể thiếu của con người trong đời sống xã hội. Trong lịch sử tồn tại và phát triển của loài người, lao động giữ vai trò quan trọng, Ph.Ăngghen đã viết: “Lao động là điều kiện cơ bản đầu tiên của toàn bộ đời sống con người, đến một mức và trên một ý nghĩa nào đó chúng ta phải nói rằng: lao động đã tạo ra chính bản thân con người". Pháp luật nước ta đã ghi nhận lao động vừa là quyền lợi vừa là nghĩa vụ của mọi công dân. Mọi người đều có quyền tự do lao động trong mọi lĩnh vực phù hợp với khả năng của mình. Thông qua lao động, con người tạo ra của cải vật chất và giá trị tinh thần cho xã hội, lao động là nhân tố quyết định sự phát triển của đất nước. Bên cạnh yếu tố vật chất, yếu tố tinh thần cũng là điều kiện không thể thiếu được trong sự tồn tại của con người cụ thể nói riêng và của cả xã hội nói chung. Sản phẩm do lao động tạo ra rất phong phú, trong đó, lao động thuộc lĩnh vực văn học, nghệ thuật, khoa học tạo ra các giá trị tinh thần cho xã hội được thể hiện thông qua các loại hình TP. Vì vậy, kết quả của lao động chỉ được coi là TP nếu lao động đó được thực hiện trong các lĩnh vực nói trên.

2. Phân loại tác phẩm

Điều 14 Luật sở hữu trí tuệ và Nghị định của Chính phủ số 22/2018/NĐ-CP ngày 23/02/2018 quy định chi tiết một số điều và biện pháp thi hành luật sở hữu trí tuệ năm 2005 và luật sửa đổi, bổ sung một số điều của luật Sở hữu trí tuệ năm 2009 về quyền tác giả, quyền liên quan đã xác định rõ các loại hình TP. TP được phân loại theo những tiêu chí sau:

2.1. Dựa theo lĩnh vực sáng tạo

- Tác phẩm văn học: Là kết quả của lao động sáng tạo trong lĩnh vực văn học được thể hiện theo phương thức hay hình thức bất kì với thể loại nhất định. Với loại hình TP này thì phương thức thể hiện của nó có thể thông qua sách (truyện được in thành sách), có thể thông qua phát thanh (truyện, thơ được đọc cho công chúng nghe), có thể thông qua báo chí (truyện ngăn được đăng trên báo) v.v...TP văn học có thể được thể hiện dưới hình thức chữ viết nhưng cũng có thể được thể hiện thông qua hình thức khác như truyền miệng (các TP văn học dân gian). Mặt khác,TP văn học có rất nhiều thể loại khác nhau như văn xuôi (bao gồm tiểu thuyết, truyện dài, truyện vừa, truyện ngắn, bút kí, kí sự, tự sự, tuỳ bút, hồi kỉ vv.); thơ (bao gồm bài thơ, bài trưởng ca với các thể thơ khác nhau như lục bát, song thất lục bát, thất ngôn bát cú, tứ tuyệt, tự do...).

- Tác phẩm nghệ thuật: Là kết quả của hoạt động sáng tạo trong lĩnh vực nghệ thuật được thể hiện thông qua vật thể với phương thức nhất định. TP nghệ thuật được tạo ra theo nhiều chuyên ngành khác nhau như hội hoạ, tạo hình, điêu khắc, điện ảnh, nhiếp ảnh, âm nhạc, sân khấu v... Phụ thuộc vào tính chất của các loại hình nghệ thuật nên các TP nghệ thuật được thể hiện thông qua nhiều phương thức khác nhau như thể hiện trên vật liệu (hội hoạ, điêu khắc, tạo hình, nhiếp ảnh), thể hiện thông qua sân khấu (kịch), thông qua giọng hát, nhạc cụ (các bản nhạc).

- Tác phẩm khoa học: Là kết quả của hoạt động sáng tạo trong nghiên cứu khoa học tự nhiên và khoa học xã hội, chỉnh trị... bao gồm các bài viết, công trình nghiên cứu.

2.2. Dựa vào nguồn gốc hình thành tác phẩm

- Tác phẩm gốc (nguyên sinh): Là TP mà trong đó tác giả xây dựng nội dung đầu tiên để thể hiện ý tưởng sáng tạo đầu tiên của mình.

- Tác phẩm phái sinh: Là TP được tạo ra trên cơ sở nội dung đã có của một hoặc nhiều TP trước đó bằng cách sáng tạo trong việc thay đổi hình thức diễn đạt, loại hình biểu diễn hoặc ngôn ngữ trình bày nội dung TP. Các TP phái sinh bao gồm:

+ Tác phẩm dịch thuật: Là TP trong đó tác giả sử dụng ngôn ngữ khác một cách sáng tạo để thể hiện về nội dung của TP đã có.

+ Tác phẩm phóng tác: Là TP được tạo ra dựa theo nội dung, tư tưởng của TP đã có. TP phóng tác chỉ dựa vào chủ đề tư tưởng được thể hiện trong nội dung của TP có trước mà không dựa vào các yếu tố khác của TP đó và được thể hiện bằng một cách hoàn toằn riêng và độc đáo.

+ Tác phẩm cải biên: Là tác phẩm được sáng tạo ra trên cơ sở tác phẩm gốc bằng cách thay đổi hình thức diễn đạt. Tính sáng tạo trong tác phẩm cải biên là sự thay đổi phong cách diễn đạt nên người cải biến được thừa nhận là tác giả của TP cải biên đó,

+ Tác phẩm chuyển thể: Là tác phẩm được sáng tạo trên cơ sở tác phẩm gốc bằng cách thay đổi từ loại hình này sang loại hình khác. Chẳng hạn, một tác phẩm gốc thuộc loại hình văn học được một người khác viết kịch bản và chuyển s4ung tác phẩm thuộc loại hình điện ảnh.

- Tác phẩm tuyển tập: Là tác phẩm trong đó tập hợp những tác phẩm riêng rẽ một cách chọn lọc của một hoặc nhiều tác giả.

- Tác phẩm hợp tuyển: Là tác phẩm trong đó tập hợp các tác phẩm được tuyển chọn từ nhiều tác phẩm của nhiều tác giả khác nhau theo yêu cầu nhất định. Ngoài các tác phẩm được nói tới ở | trên còn có nhiều loại tác phẩm phái sinh khác như tác phẩm biên soạn, chú giải, hiệu đình, biến tấu...

Tác phẩm còn có thể được phân loại theo nhiều tiêu chí khác nhau dựa theo hình thức tác phẩm được thể hiện thông qua cách thức, mục đích khai thác, sử dụng của chủ thể trong những điều kiện nhất định như tác phẩm đọc, tác phẩm nghe, tác phẩm nghe - nhìn.

Mọi thắc mắc vui lòng liên hệ tới chúng tôi theo phương thức sau:

Tư vấn trực tiếp: Văn phòng giao dịch Công ty Luật trách nhiệm hữu hạn SJKLaw, địa chỉ tại : Số 3 ngõ 115 Nguyễn Khang, Quận Cầu Giấy, Hà Nội.

Dịch vụ luật sư tư vấn qua số điện thoại tổng đài: 0962420468- 0933192699

Tư vấn qua email: nội dung yêu cầu tư vấn đến địa chỉ email: sjk.law@hotmail.com